Phồn thực trong nghệ thuật tạo hình Cơ Tu

Chim triêng trên đầu hồi nhà gươl.

Theo quy luật tự nhiên, sinh vật, vũ trụ tồn tại nhờ kết hợp giữa các cặp âm dương, trống mái, nước lửa... Theo đó, một số nhà nghiên cứu cho rằng chày cối chính là hình ảnh của nguyên lý âm dương: chày (+), cối (-), biểu trưng của sinh tồn. Giống như các tộc người Tây Nguyên, đề tài người phụ nữ giã gạo khá nổi bật trong nghệ thuật tạo hình Cơ Tu. Đặc biệt, hoa văn cái cối trên trang phục, các mô típ điêu khắc chiếc cối trên cây cột lễ, cột cái nhà gươl là điểm nhấn miêu tả bộ ngực căng phồng đầy sức sống hay cái eo hông nhỏ thon đầy nữ tính, một phần cơ thể người phụ nữ. Cùng với hoa văn Da dắ, hoa văn cái cối tượng trưng cho hình ảnh phụ nữ, người mẹ, biểu tượng của sự phồn thực, sinh sôi nảy nở, liên quan đến giới tính, nữ giới.

Cũng đồng dạng với mô tip này, các hình tượng cối, nồi đồng, bầu vú mẹ trong nghệ thuật điêu khắc ở các dân tộc Tây Nguyên như Ê Đê, Gia Rai là “biểu tượng của lao động nữ, biểu tượng của xã hội trọng nữ, của chế độ gia đình mẫu hệ, của quan hệ mẫu quyền.

Phồn thực biểu trưng của sinh tồn

Tượng gỗ Tây Nguyên phản ánh nhiều thể tài, trong đó hình ảnh của người phụ nữ thường đậm đặc nhất. Trước tiên, ta có thể thấy loại hình biểu trưng của sinh tồn và phồn thực liên quan đến giới tính, nữ giới: phụ nữ mang bầu, cho con bú, các tượng đặc tả bầu vú, đề tài lao động sản xuất như làm nương, giã gạo. Trong tượng gỗ Tây Nguyên trong tư thế khỏa thân, ta thấy hình ảnh khoe sinh thực khí của nam, nữ có ý nghĩa tính giao, mang biểu tượng phồn thực rõ nét.

Trang trí trên đầu hồi - “đhrượp” của nhà làng Cơ Tu là hình thức trang trí phức tạp nhất nhưng mang đậm biểu tượng phồn thực. Trên một tấm ván hình bầu dục (dày chừng 3cm, dài 80cm, rộng 50cm) đồng bào Cơ Tu khắc đẽo thành một bố cục tổng hợp rất đẹp mắt, tinh vi. Nếu lấy trục dọc giữa chiều dài tấm gỗ làm trung tâm thì các chi tiết hai bên đối xứng nhau gần như tuyệt đối. Dưới cùng, lượn vòng thành hình chữ U ngoạn mục là hình hai cặp chim triêng, con đực cưỡi trên lưng con cái, đầu hướng ra hai bên theo đường cong chữ S uyển chuyển, nhịp nhàng. Theo lời đồng bào, chim triêng tượng trưng cho sức mạnh đoàn kết và hình hai đôi chim đang giao cấu nhau đặc trưng cho tín ngưỡng phồn thực, thể hiện nguyện vọng sinh sôi nảy nở nhanh chóng không những đối với con người mà cả với các chủng loại cây trồng và vật nuôi.

Phồn thực là biểu tượng văn hoá sống động của người Tây Nguyên nói chung, người Cơ Tu nói riêng, đó là mạch nguồn của cảm hứng sáng tạo. Nếu như trong quá khứ, yếu tố phồn thực là linh hồn chi phối, ảnh hưởng đời sống tâm linh, văn hoá, ứng xử, làm nên thế giới quan hồn nhiên, mộc mạc của con người thì hiện tại và tương lai, biểu tượng phồn thực vẫn như là chất men, nhựa sống để các tộc người tiếp tục sáng tạo các giá trị văn hoá mới thấm đẫm chất nhân văn. Biểu tượng phồn thực là nét độc đáo trong kho tàng nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc của các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên.

Tấn Vịnh