Văn hóa và phát triển: cần trân trọng sự khác biệt

Tương tự, đối với tục “Thách cưới” của các dân tộc ít người trên địa bàn Tây Nguyên - do chỉ nhìn vào khía cạnh giá trị kinh tế của vật lễ nhiều khi rất cao, trở thành gánh nặng cho các gia đình nên bị phê phán gay gắt. Tuy nhiên dưới góc độ xã hội thì tục Thách cưới thực chất là một thực hành văn hóa hết sức quan trọng. Tập tục này đóng vai trò và chức năng trong việc “hợp pháp hóa” các cuộc hôn nhân, tạo các mối quan hệ giữa các nhóm thành phần trong xã hội. Đồ sính lễ có giá trị được coi như sợi dây ràng buộc cuộc sống vợ - chồng thêm bền vững hơn. TS Tuyết Nhung dẫn chứng: Với chế độ mẫu hệ của người Êđê, sau khi làm lễ cúng tạ ơn cho họ hàng, hai bên gia đình sẽ làm cam kết nếu người vợ tự ý bỏ chồng thì phía nhà gái phải mất toàn bộ đồ sính lễ được nhà chồng thách cưới. Thêm nữa, thách cưới không phải là tập tục cứng nhắc, mà tùy theo điều kiện kinh tế để hành xử. Nếu hoàn cảnh gia đình khó khăn thì hai bên thông gia có thể cho “nợ”. sau đó trả dần hoặc trả bằng công sức lao động hằng ngày.

Rõ ràng những câu chuyện trên cho thấy, muốn hiểu và đánh giá đầy đủ một thực hành văn hóa nào đó thì phải xem xét và đánh giá nó ở nhiều khía cạnh khác nhau. Như tập tục Juê nuê chẳng hạn, mục đích là hướng tới bảo vệ sự nguyên vẹn của một gia đình, đặc biệt trong đó là bảo đảm quyền lợi cao nhất cho trẻ em - được cho là mục tiêu tốt đẹp mà bất kỳ bộ luật của Nhà nước nào và xã hội văn minh nào cũng phấn đấu. Còn đối với tập tục Thách cưới, không nên áp đặt quan điểm, hệ giá trị bên ngoài để phán xét một thực hành văn hóa đã hình thành lâu đời và tồn tại một cách tự nhiên trong đời sống của các cộng đồng khi chưa hiểu rõ sự vận hành có tính hợp lý nhằm điều hòa các mối quan hệ trong xã hội của từng tộc người cụ thể. Ngoài ra, theo chuyên viên nghiên cứu văn hóa Phan Tú Quỳnh, trên các phương tiện truyền thông mà iSee đã khảo sát và đánh giá có hơn 30% số bài báo rơi vào ba khuynh hướng phản ánh về đời sống sinh hoạt văn hóa và thực hành sinh kế của các cộng đồng người thiểu số theo kiểu “Bí ẩn hóa”, “Lãng mạn hóa” và “Bi kịch hóa” khiến nhiều người hiểu sai hoặc có nhận thức mơ hồ về chủ thể của nền văn hóa đó. Ví như phương cách trị bệnh gãy xương, bầm máu bằng cách xoa bóp, đắp lá, thổi hương… của người Bru-Vân Kiều (Quảng Trị) hay người Jarai, Bana, Xê Đăng, Êđê (Tây Nguyên) được giới truyền thông nhìn nhận như ma thuật, phù phép “bí ẩn hóa” cần phải được xem lại dưới lăng kính khoa học hiện đại. Song, ở đây mọi người không hiểu rằng cách thức chữa trị bệnh kết hợp giữa yếu tố tâm linh và nguồn dược liệu sẵn có đã làm nổi bật tính hệ thống cùng giá trị thực tiễn của tri thức bản địa trong bối cảnh tự nhiên, văn hóa- xã hội cụ thể của mỗi tộc người. Chuyên viên Phan Tú Quỳnh đưa ra dẫn chứng khác, đó là “cây gậy chọc lỗ” trong phương pháp canh tác nương rẫy của các tộc người miền cao được nhìn nhận như thế nào: thô sơ, lạc hậu hay là nông cụ tối ưu? Qua quan sát, trải nghiệm của nhiều nông dân ở miền núi thì dùng gậy chọc lỗ để tra hạt cho tỷ lệ mọc mầm cao hơn so với dùng cày, cuốc. Hơn nữa, dùng gậy chọc lỗ trên địa bàn canh tác có độ dốc lớn sẽ hạn chế được tình trạng xói mòn đất hơn là các nông cụ hiện đại. Từ những ưu điểm trên cho thấy dùng gậy chọc lỗ để tra hạt là một sáng tạo độc đáo của cư dân làm nương rẫy, là sản phẩm văn hóa được đúc kết từ kinh nghiệm hàng trăm năm của người dân nhằm thích ứng và khai thác hiệu quả, bền vững môi trường tự nhiên cũng như giảm thiểu sức lao động của con người trong điều kiện và hoàn cảnh quy định.

Rõ ràng ở đây, sự trân trọng khác biệt văn hóa trong chỉnh thể thống nhất là điều cần thiết. Cho nên những định kiến (quan niệm) có tính chất phê phán đối với một truyền thống văn hóa hay một thực hành văn hóa cụ thể nào đó là không hợp lý và thuyết phục, bởi lẽ nó đang được so sánh với một nền văn hóa khác, hay được nhìn nhận từ một giá trị khác theo sự áp đặt, khiên cưỡng. Chuyên viên nghiên cứu văn hóa Phan Tú Quỳnh cũng lưu ý thêm: khi một thực hành văn hóa nào đó không còn phù hợp với bối cảnh kinh tế, xã hội và môi trường đã thay đổi thì chính chủ nhân của nền văn hóa đó sẽ tự thân thay đổi theo, giúp họ thích ứng với bối cảnh mới, chứ không phải do sự can thiệp, áp đặt chủ quan từ bên ngoài vào. Có như vậy việc thực hành văn hóa mới có ý nghĩa và luôn giữ được vai trò của nó như vốn có trong đời sống của các tộc người.

Đình Đối